Phạm Lãi thờ vua Việt là Câu Tiễn, đã khổ thân nhọc sức, cùng Câu Tiễn mưu toan hơn hai mươi năm, cho đến diệt được nước Ngô rửa được cái nhục ở Cối Kê. Sang bắc, đem quân qua sông Hoài nhòm dở Tề, Tấn, ra hiệu lệnh cho Trung Quốc phải tôn nhà Chu. Câu Tiễn cầm quyền bá chủ, mà Phạm Lãi được tiếng Thượng Tướng quân. Khi về nước, Phạm Lãi cho là dưới danh lớn, khó lòng ở được lâu. Vả lại, Câu Tiễn là người hoạn nạn thì có nhau, nhưng khi yên vui thì khó lòng mà ở được! Bèn viết thư từ biệt Câu Tiễn rằng:
“Tôi nghe: Vua lo thì tôi phải nhọc, vua nhục thì tôi phải chết! Hồi xưa nhà vua chịu nhục ở Cối Kê, tôi sở dĩ không chết là vì việc ấy… Nay đã rửa nhục rồi, tôi xin chết theo tội ở Cối Kê!”
Câu Tiễn nói:
– Cô đương sắp chia nước cùng cai trị với nhà thày! Không nữa, sẽ giết nhà thày đi!!
Phạm Lãi nói:
– Vua có lệnh vua, thì tôi có ý tôi…
Bèn soạn gói các châu, ngọc và các của cải nhẹ, cùng với đầy tớ riêng, buông thuyền vượt bể đi, suốt đời không trở lại nữa. Thế rồi Câu Tiễn cắm núi Cối Kê để làm ấp thờ phụng Phạm Lãi.
Phạm Lãi vượt bể sang Tề, đổi họ tên, tự gọi mình là Chi Di Tử Bì, cầy ở bãi bể. Khổ thân cố sức, cha con cùng làm giầu. Ở không được bao lâu, của có đến mấy nghìn vạn. Người nước Tề nghe theo ông hiền mời làm Tướng quốc! Phạm Lãi ngậm ngùi mà than rằng:
Ở nhà thì có hàng nghìn lạng vàng; làm quan thì đến Khanh, Tướng; đó là tột bực của kẻ áo vải. Nay lại nhận ngôi cao, không hay!
Bèn trả ấn Tướng quốc, đem của cái cho hết cả bạn hữu, làng xóm. Chỉ mang có những của thật quý, cất lén mà đi, sang ở đất Đào; cho nơi đó là giữa thiên hạ, tiện đường đổi chác có không, có thể buôn mà nên giàu được. Thế rồi tự gọi mình là Đào Chu Công. Cha con lại đốc thúc cầy cấy và chăn nuôi. Mua trữ của rẻ, đợi thời bán lại, mong cái lãi một phần mười. Không bao lâu, làm nên giầu hàng mấy vạn vạn. Thiên hạ gọi là Đào Chu Công.
Chu Công ở Đào, sinh người con út. Khi người con út đã lớn, thì người con trai thứ của Chu Công giết người, bị tù ở Sở. Chu Công nói:
– Giết người mà chết là đáng rồi! Thế nhưng ta nghe: “Con nhà nghìn vàng, không chết ở chợ.”
Liền bảo người con út sang thăm anh. Lấy nghìn nén vàng, bọc vào trong đồ vải. Chở bằng một cái xe bò, sai người con út đi. Con trai cả của Chu Công cũng cố xin đi. Chu Công không nghe. Người con trưởng nói:
– Nhà có con cả, gọi là kẻ đốc xuất trong nhà này. Nay em có tội, Người chẳng sai con, lại sai em út. Thế ra con chẳng ra gì!
Nói rồi toan tự sát!
Người mẹ nói hộ rằng:
– Nay sai thằng út, chưa chắc đã cứu được thằng thứ sống, mà chết toi mất thằng cả trước! Biết làm thế nào?
Chu Công cực chẳng đã, phải sai người con cả. Viết một phong thư đưa cho người bạn cũ là Trang sinh, dặn rằng:
– Đến thì dâng nghìn lạng vàng vào nhà Trang sinh; mặc ông ta làm! Cẩn thận! Chớ tranh khôn với ông ta
Người con cả khi đi, cũng tự đem riêng vài trăm nén vàng sang Sở.
Trang sinh, nhà ở kề thành ngoài, giữa đám rau cỏ. Tới cửa, coi vẻ rất nghèo… Nhưng người con cả cũng đưa thư dâng nghìn vàng, theo lời cha dặn, Trang sinh nói:
– Thôi! Anh nên đi ngay! Chớ có ở lại! Dù em ra, cũng – chớ hỏi tại sao mà được tha?
Người con cả ra rồi, không lại qua Trang sinh mà ngầm ở lại, lấy của đem riêng, dâng cho con một quý nhân có quyền thế ở Sở.
Trang sinh tuy ở một xóm hẻo lánh, song có tiếng liêm và thẳng với cả nước. Từ vua Sở trở xuống đều tôn là bậc thầy… Kịp khi Chu Công đưa vàng, không phải có ý muốn nhận đâu; muốn sau khi xong việc sẽ lại đưa trả; để làm tin mà thôi! Cho nên khi vàng đưa đến, ông bảo vợ rằng:
– Đây là vàng của Chu Công! Nhỡ tôi có ốm không sống được cách đêm, thì dặn sau này cũng phải đưa trả, chớ có động đến!
Nhưng con cả của Chu Công không biết ý ấy, ý cho là chả có “mẩu dài” gì!
Trang sinh thong thả vào ra mắt vua Sở, nói:
– Sao mỗ đóng ở chỗ mỗ, cái đó hại cho nước Sở…
Vua Sở vốn tin Trang sinh, liền hỏi:
– Giờ biết làm thế nào?
Trang sinh nói:
– Chỉ có cách dùng đức là có thể trừ được nó.
Vua Sở nói:
– Thưa thày về nghỉ! Quả nhân sẽ làm theo…
Vua bèn sai sứ giả niêm phong ba kho tiền…
Quý nhân nước Sở kinh ngạc, bảo người con cả Chu Công rằng:
– Nhà vua sắp đại xá!
– Thưa, sao biết ạ?
– Mỗi lần nhà vua sắp đại xá, thường cho niêm phong ba kho tiền. Chiều qua, nhà vua sai sứ đi niêm phong..
Người con cả Chu Công cho là: nếu đại xá thì thế nào em cũng được tha. Tiếc nghìn vàng đem cho lão Trang sinh không được việc gì, bèn lại ra mắt Trang sinh. Trang sinh giật mình hỏi:
– Anh chưa về a?
Người con trưởng nói:
– Thưa, vẫn chưa ạ! Trước kia vì việc thằng em. Nay nó may được hưởng lệnh xá, cho nên lại đây chào để về… cụ
Trang sinh biết ý hắn muốn lấy lại vàng, liền nói:
– Anh vào trong nhà mà lấy vàng!
Người con trưởng liền tự vào nhà lấy vàng đem ra, lòng riêng mừng khấp khởi…
Trang sinh xấu hổ vì bị đứa trẻ con đánh lừa, bèn ra mắt vua Sở mà nói rằng:
– Tôi trước có nói chuyện về ngôi sao mỗ. Nhà vua nói sẽ sửa đức để bù lại. Nay tôi ra đường, đâu cũng đồn rằng: Đứa con Chu Công là một nhà giàu ở Đào, giết người bị tù ở Sở. Nhà nó đem nhiều vàng bạc, đút lót các quan hầu nhà vua. Vậy nhà vua không phải biết thương nước Sở mà xá đâu, chỉ vì chuyện con Chu Công đó thôi!
Vua Sở cả giận mà rằng:
– Quả nhân tuy kém đức thật! Lẽ nào lại vì cớ con Chu Công phải ra ơn!
Liền làm án giết con Chu Công. Ngày mai bèn xuống lệnh xá. Con cả Chu Công rút lại đưa được đám tang em trở về! Người mẹ và người làng đều lấy làm xót thương. Chỉ có Chu Công cười một mình mà rằng:
– Ta đã biết thế nào nó cũng giết em nó! Không phải nó không yêu em nó đâu, nhưng có điều nó không thể dửng dưng nổi! Nó từ nhỏ đã từng chịu khổ cùng ra, thấy việc làm ăn khó cho nên bỏ của thì tiếc! Đến như thằng em nhỏ nó, đẻ ra đã thấy ta giầu. Cưỡi xe bền, dong ngựa tốt, theo đuổi cầy, cáo, nào biết của từ đâu mà đến, cho nên phung phí thường chẳng tiếc rẻ gì! Hôm trước, sở dĩ ta muốn sai thằng út, chỉ là vì cớ nó biết coi thường tiền bạc đó thôi! Thằng cả thì không biết thế, vì vậy mà làm chết em nó! Lẽ đời là thế, có gì đáng thương! Thì ngày đêm ta vẫn mong nó đưa đám tang về.
Cho nên Phạm Lãi ba lần dời đổi mà thành danh ở đời. Không phải coi thường sự bỏ đi mà thôi, ở đâu tất nên danh đấy. Sau già, chết ở Đào, cho nên đời gọi là Đào Chu Công.
Sử Ký – Tư Mã Thiên
Phạm Lãi ba lần dời đổi
LỜI BÌNH CỦA LÂM TÂY TRỌNG
Đào Chu công ba lần dời đổi đều nên danh, xem ra bản lĩnh chỉ là ở chỗ: Khi không biết lấy mà khi có biết bỏ. Kỳ thực thì biết bỏ cũng là cách để giúp cho sự biết lấy… Người con cả biết lấy không biết bỏ. Người con út biết bỏ không biết lấy. Đều có chỗ kém. Chu Công thì chỉ dùng chỗ giỏi của các con. Như làm giàu thì tất cùng làm với người con cả. Đến lúc sang Sở thăm con thứ, đưa thư cho Trang sinh thì sai riêng người con út. Thật là biết con không ai bằng cha! Xưa nay kẻ làm nên việc lớn, có kể gì tốn kém! Ví như Cao Tổ nhà Hán đưa bốn vạn cân vàng cho Trần Bình để làm kế phản gián ở Sở, không hỏi gì đến việc chi tiêu! Vì thế mà nhà Hán mới lên… Xét chuyện Cao Tổ, ông vốn là người chẳng thiết tha gì làm ăn, giầu có! Mà Trần Bình lúc nhỏ, người chị dâu cũng ghét ông không nhìn gì đến tài sản trong nhà. Ví phỏng trong bọn vua tôi lúc ấy, lại có một người đã từng quen thói con buôn, dè sẻn trong sự chi tiêu; rồi kẻ đưa không dám coi thường, kẻ nhận không chịu làm ngay, thì chẳng qua lại thêm trò cười, như con cả Chu Công đưa ma về nhà mà thôi. Trong văn chỗ tả người con cả, chính là để tả cái khôn khéo của Chu Công. Hoặc có người nói: Trang sinh đã quen với Chu Công, thì chẳng nên vì có người con cả mà làm hại người con thứ. Thế nhưng, Trang sinh được tiếng là liêm và thẳng, cũng chẳng qua là bọn nghĩa hiệp, chứ nào phải thánh hiền! Ý ông tất cho là bậc già cả làm việc, không thể để cho người nghi… Vậy mà tên mọi giữ của lại vì có nhà nghèo, dám coi ta không vào đâu cả! Lại còn đoán là ta may nhờ lệnh xá mà vớ món bổng to, rồi lấy vàng cút thẳng! Thử hỏi như lúc ấy còn biết mặt mũi vào đâu? Vả lại đứa con thứ tội vốn đáng chết. Mà lệnh xá thực là do ở một lời nói của Trang sinh. Vậy khi lại vào ra mắt vua Sở, cũng kể như trước kia chưa ra mắt vua Sở mà thôi! Nào phải nó không đáng chết mà làm hại nó! Giá thánh hiền xử vào cảnh ấy, thì tất không thèm chấp. Thế nhưng “giết người thì phải tội chết lại chưa chắc đã chịu lời của người cũ, để đánh lừa cho nhà vua ra lệnh xá nào! Khi con cả sắp đi, Chu Công đã căn dặn kỹ càng, tức là đã biết rõ nhân cách của Trang sinh, nào phải là ủy thác không phải người xứng đáng.
